Al rijdend op mijn motor, geniet ik van het leven om me heen. Het droge seizoen is van start gegaan; brandende hitte en overal rood stof. De zandweg met enorme gaten er in loopt slingerend door de bush, hagedissen vluchten weg. Mijn motor maakt zoveel herrie dat voorbij schietende mensen vingers in hun oren steken, wat me gek genoeg enige voldoening schenkt. Ik rijd langs flarden van muziek. Grote soundsystems staan overal opgesteld en proberen elkaar af te troeven zolang er stroom is.
Ayella pe
Ik ben op weg naar G-Tale, de artiest uit Kitgum waar ik een nationale hit mee plan te scoren. We hebben afgesproken in een bar, echter na twee Nile Specials is G-Tale nog steeds niet gearriveerd en beantwoordt hij geen van mijn dwingende telefoontjes. Er zal wel iets belangrijks tussengekomen zijn. Onverrichter zaken keer ik huiswaarts, volgende keer beter! Het populaire ‘ayella pe’ (no problem!) gebruik ik steeds vaker.
Waar men in de Nederlandse wintermaanden de houtkachel stookt en stamppot opdient, wordt in Kitgum zomervakantie gevierd. De oogsten zijn binnen, dus er is deze weken tijd voor ontspanning, familiebijeenkomsten en begrafenisrituelen. Dit gaat gepaard met een serieus uitgaanspatroon; een beetje Kitgummer kan feesten tot acht uur in de ochtend en dat gebeurt in dit feestelijke seizoen dan ook vaak. Míjn nachtrust wordt hierdoor hevig verstoord, maar ach, ik kwam ten slotte naar Kitgum voor de muziek. Daarbij heb ik nu ruim de tijd om mijn nieuw verworven Oegandese dansmoves te oefenen.
Traditionele talentenjacht
De traditionele talentenjacht in samenwerking met radiostation Pol FM was een groot succes. Dankzij de jingle die ik met presentator Kidega Frank maakte, kwamen veel muzikanten op de opnamedag af.
We hebben 17 traditionele songs opgenomen en daarbij videoclips gemaakt: het voelde als de langste dag van het jaar en ik ben nog steeds bezig met het mixen en editen van de songs en clips. Volgende week zal de uitzending on air zijn, hopelijk zit heel Noord-Oeganda dan aan de radio gekluisterd. De traditionele muziekinstrumenten die gebruikt werden zijn onder andere de adungu (gebogen harp), nanga (zeven snaren in een houten kistje), lukeme (duimpiano), bila (hoorn van oudsher gebruikt voor communicatie), riggi riggi (één-snarige viool), orak (halve kalebas bespeeld met fietsspaken) en gara (belletjes bevestigd aan een dansend been). Zie de filmpjes op mijn YouTube kanaal en bezoek mijn Bandcamp om een idee te krijgen van de verschillende instrumenten. Vaak wordt muziek met dans gecombineerd en elke dans heeft een eigen betekenis. Bwola is bijvoorbeeld van oudsher een royal dance, Lamwuya is een oorlogsdans, Lyel is een begrafenisdans en Acut wordt opgevoerd als regen gewenst is.
Betekenis van muziek
Een oude, gerespecteerde man komt naast mij zitten en legt uit; ‘Every song in Acholi has a meaning’. Niet alleen lokale helden en vijanden worden bezongen, deze mzee vertelt ook over liederen die voorheen over Hitler, Mussolini en Churchill werden gezongen. Eén van de songteksten bevraagt de grootte van de tweede wereldoorlog; ‘How big is it’s chest? How do we measure the chest of that war?’. Voormalig dictator Idi Amin wilde de liederen waarin namen werden gebruikt verbieden, maar dat is niet gelukt. Huidige liederen gaan over president Museveni, maar ook over gebeurtenissen die plaatsvinden in de noordelijke provincies. Er zijn veel artiesten die zingen over de oorlog die twintig jaar lang woedde in het noorden van Oeganda. De teksten gaan over verminkte en vermoordde mensen, het leven in de overvolle IDP kampen die door de regering in het leven werden geroepen, niet te overwinnen ziekte en over veranderende normen en waarden bij de jongere generatie.
G-Tale is een afrobeat artiest en zingt over vrolijke onderwerpen. We hebben weer een afspraak, deze keer sta ik bij zijn studio te wachten. Vooraf heb ik hem maar even gebeld, hij verzekerde me dat hij er nu echt zou zijn. Hij zal zo wel komen. Ayella pe…
I, IV, I, V
Ik heb al heel wat flinke busreizen achter de rug. Meestal wordt de reis ingeleid met een langdurig gebed, opdat de bus z’n bestemming goed zal bereiken. Als de voorganger de bus uit is, gaan we er plankgas vandoor, wat kan er nu nog misgaan? Starend uit het raam zie ik dat stalletjes langs de weg zowel bedden als doodskisten verkopen wat mij, als enige muzungu in de bus, zorgen baart. De fase in het leven zal de aanschaf bij deze meubelmakers bepalen. Ook in de bus zelf wordt handel gedreven. Verschillende verkopers staan op uit hun stoelen en prijzen hun waar aan, zoals natuurlijke medicijnen en schoonmaakmiddelen.
Onvermijdelijk wordt daarna de soundsystem aangetrapt om de komende tien uur niet meer uit te gaan. Als je vaak langdurig in een bus zit, kun je niet anders dan opmerken dat bijna alle Oegandese hits bestaan uit exact hetzelfde akkoordenschema. Het duurde even voordat het me opviel, omdat de melodieën wel degelijk van elkaar verschillen. Het schema dat in de meeste Oegandese popmuziek wordt gebruikt is het volgende: I, IV, I, V. Veel liedjes staan in toonsoort C, dan krijg je het volgende schema: | C | F | C | G | wat tot in het oneindige herhaald kan worden. Pas toen ik meer traditionele instrumenten leerde kennen, begreep ik waar dit fenomeen vandaan komt. Instrumenten zoals een adungu hebben een stemming die je kunt vergelijken met alle witte toetsen op een piano. Een C, F of G akkoord zijn daarop goed te doen, maar dat is het ook wel zo’n beetje aangezien hier niet veel gebruik wordt gemaakt van mineur akkoorden. Veel traditionele muziek maakt dus gebruik van deze eenvoudige en herhalende akkoordenprogressies. Dit wordt nu vertaald naar het digitale domein van de huidige popmuziek.
Opira Morise Kato
Iemand die de mogelijkheden van de adungu optimaal benut is Opira Morise Kato. Deze muzikant bespeelt een adungu die hij zelf elektrisch heeft gemaakt, wat een flinke dosis creativiteit vereist. Hij is nu de enige in heel Noord-Oeganda die zijn traditionele instrument zelf versterkt heeft. Hij kwam op dit idee nadat jaren geleden een groot deel van de koeien in Acholi-land zijn gestolen door mensen van de Karamojong uit een naastgelegen gebied. Opira had hierdoor geen koeienhuid meer tot zijn beschikking, waarna hij besloot om een adungu van staal te maken. Voor de versterking ervan gebruikte hij onderdelen uit een oude radio en een paar hifi speakers. Opira heeft een diepe stem en met zijn unieke adungu sound onderscheidt hij zich van andere artiesten in een gebied waar de adungu het meest bespeelde instrument is. Ik heb met Opira inmiddels meer dan tien songs en bijbehorende videoclips opgenomen en hoop hem aankomende zomer naar Nederland te kunnen laten komen om op wereldmuziekfestivals te spelen. Sinds ik met Opira opneem hebben we een interview op Pol FM gedaan en wordt hij veel gedraaid op de radio.
Komagum
Van mijn zichzelf uitgeroepen manager(?), vriend en vaste boda driver heb ik een Acholi naam gekregen: Komagum, ofwel: the lucky one. Hier heb ik geluk mee, want veel mensen heten Komakec, wat ‘de ongelukkige’ betekent. Een groot deel van de Acholi namen heeft een treurige betekenis, zoals Obur en Obura (graf/as, naam van een kind dat volgt op vele kinder-sterfgevallen in de familie), Ocan (armoede, naam voor kinderen die onder moeilijke omstandigheden zijn geboren), Ochola (rouwen om overledenen, een naam wanneer de moeder tijdens de bevalling is overleden of andere kinderen in het gezin zijn gestorven) en Odongpiny (de achtergeblevene).
Kaapstad
Dit driedelige tourverslag zou alleen over Oeganda gaan, ware het niet dat ik eind november werd gebeld door een Nederlandse documentairemaakster. Zij vroeg of ik tijd en zin had om twee weken geluidsopnames te maken voor een documentaire in Zuid-Afrika. Hierdoor arriveerde ik, na twee dagen te hebben gespendeerd in bussen en vliegtuigen, in prachtig Kaapstad. Met een geweldig team hebben we Zuid-Afrikaanse en Nederlandse artiesten achtervolgd met camera en microfoon en hun grootse optredens bijgewoond. Twee weken van zon, lange dagen en nachten, eerbetoon en begrafenis van Mandela, sushi, Windhoek bier, prachtige landschappen, vriendelijke mensen, het geweldige Afrikaans, dit alles met als resultaat een enorm slaapgebrek. Welke ik eenmaal terug in (home-sweet-home!) Kitgum maar moeilijk weggewerkt krijg, het is hier nog steeds festive season!
G-Tale komt nu naar mijn huis voor onze nieuwe afspraak. Dat is handiger, zo kan ik gewoon thuis blijven wachten. Er lijkt een kloof te bestaan tussen mijn tijdsperceptie en die van de meeste mensen om mij heen. Na een paar uur geef ik het op. G-Tale neemt zijn telefoon niet op en ik vermoed dat hij vandaag niet meer zal komen. Zoals de Oegandezen zelf wel eens trots verkondigen: Blanken hebben de klok en Afrikanen hebben de tijd. Ik geloof het.
Wordt vervolgd…