Het zachte gezoem maakt me slaperig. Ik voel me ook wat verward. Vanochtend klonk geen uitbundig gebed voor vertrek. Verder mis ik de vastgebonden kippen die normaal voor mijn voeten liggen en me dorstig aankijken. Geen gesmoord gemekker van een geit uit het bagageruim te horen. Geen stampende Afrobeat door te kleine speakers en getoeter op het ritme ervan. Niet eens een bordje bij het instappen met: Relax, Jesus is in control. Zelfs corrupte douanebeambten waren deze ochtend niet van de partij.

Ik kijk uit het kleine raampje en zie de wolken vertraagd onder me voorbij schuiven. Langzaam zak ik weg in een droom die even tevoren nog werkelijkheid was…

…Het regenwater stroomt in grote stralen van het zilverkleurige golfplaten-dak, wat kort daarvoor nog de felle zon reflecteerde. Twee vrouwen zijn druk bezig dit kostbare water op te vangen in grote pannen die eerder als klankkast dienden van Ogwang’s nanga. Met een beker en een half plastic flesje wat als trechter fungeert, gieten ze het water in de grote gele jerrycans. Ze vullen er maar liefst vier, dat scheelt morgenochtend een flinke wandeling naar de pomp. Terwijl de regen steeds harder neerslaat op het metalen dak van het kleine bakstenen huisje, zingen Ogwang Clipper en zijn behoorlijk wat jongere vrouw de liedjes mee die ik eerder met ze opnam. De regen op het dak overstemt de twee met gemak.

Vorige week belde ik Ogwang met de vraag of ik zijn liederen over Adolf Hitler en Barack Obama zou mogen opnemen. De Acholi-krijgers hebben -gelieerd aan hun oude Britse kolonisatoren- een rol gespeeld in de twee wereldoorlogen. Hoewel hun inzet bij het overgrote deel van de wereldbevolking in vergetelheid is geraakt, komen de verhalen in Noord-Oeganda regelmatig naar voren. Decennia geleden maakte Ogwang een lied over de gebeurtenissen. In tegenstelling tot Hitler, wordt Obama als held bezongen in het -veel recentere- lied over zijn succesvolle jacht op Osama Bin Laden.

Als reactie op mijn verzoeknummers, vroeg Ogwang Clipper me drie dagen later terug te komen, dan zou hij de liedjes wel weer paraat hebben. Aangezien de 78-jarige artiest geen opnamen van de liederen heeft en ze ook niet opgeschreven of in muziekschrift genoteerd heeft, zal hij het met enkel zijn geheugen moeten doen. Hoe diept hij die twee liedjes op uit zijn inmiddels rijke collectie van meer dan drie honderd liederen?

Ik geniet ervan dat ik door mijn lange verblijf in Noord-Oeganda de mogelijkheid heb om de mensen terug te brengen wat ze mij in goed vertrouwen gaven; hun kostbare muziek. Ook al bezitten de meeste artiesten geen televisie of computer, ze hebben nu in ieder geval een kopie van hun opnamen. Meestal zien zij zichzelf voor het eerst terug op een scherm, dit vinden ze vaak hilarisch. Bijzondere situaties ontstaan tijdens deze luistersessies. De meest heftige ervaring was toen ik de opgenomen videoclips liet zien op een kinderafdeling in het ziekenhuis van Kitgum. Iedereen kwam buiten om de laptop heen zitten, zelfs bij de meest zieke kinderen vormde zich een glimlachje om de mond en -naast enkele tranen- slaakten moeders uitbundigeululations.

Terwijl Ogwang vreugdevol kijkt naar zijn eerder opgenomen videoclips, stellen zijn vrouw en dochters mij kritische vragen. Wat ga ik doen met de muziek? Wat verdienen zij er mee? Kom ik weer terug? Hoe moeten ze de video’s bekijken als ik weg ben met mijn laptop? Koop ik een laptop voor ze? Ogwang zelf lijkt zich er niet druk om te maken. De (gegronde) klacht dat veel westerlingen alleen maar dingen komen halen en vervolgens nooit met het resultaat terugkomen klinkt vaak in het noorden van Oeganda. Meestal treft dit verwijt journalisten, fotografen en onderzoekers, maar blanke muziekproducers zijn even verdacht. Zoals altijd -als mij het vuur aan de schenen gelegd wordt- vertel ik dat ik zelf niets verdien met de opnamen. Sterker nog, dat de opnamen mij slechts geld kosten. Ik benadruk dat zij gratis een kwalitatief hoogwaardige muziek en video-opname krijgen voor hun eigen promotie. Soms, als ik mensen te dwingend vind, beantwoord ik hen geërgerd met dezelfde vraag: ”What’s in it for me?”.

Verhalenvertellers
Nog nooit ben ik zo dicht bij de orale traditie van muziek en cultuur geweest. Verschillende mensen brachten mij -mond op mond- op de hoogte van Ogwang’s liederen over de Duitse dictator en Amerikaanse president. Door de verhalen die verteld worden in de traditionele Acholi muziek, wordt gezegd dat muziek de bibliotheek van de Acholi is. In het verleden is hier weinig op schrift gesteld -en nog steeds is een aanzienlijk deel van de bevolking ongeletterd- maar door naar de muziek te luisteren kun je veel over de lokale cultuur en geschiedenis leren. Tijdens deze acht maanden heb ik mij verwonderd over hoe mijn twee studies, culturele antropologie en conservatorium, elkaar zijn gaan overlappen. De combinatie van beide velden blijkt voor mij interessanter dan de op zichzelf staande studies.

Hier in Noord-Oeganda hebben de instrumenten, boodschap en muziek te maken met de culturele achtergrond en gebruiken. Sommige instrumenten hebben bijvoorbeeld een bepaalde betekenis of functie als ze bespeeld worden. De orak wordt vooral gebruikt bij liefdesliedjes, iemand die deze halve kalebas goed kan bespelen heeft een grotere kans om tijdens een liefdesdans door een eventueel toekomstige echtgenote uitgekozen te worden. Een adunguwordt vooral bespeeld om blijdschap uit te drukken, deze harpen worden dan ook veelvuldig gebruikt in de kerken. De nanga heeft een meer melancholische lading en wordt in droevige tijden ter hand genomen. De rigi rigi wordt meestal ingezet om een positieve boodschap te verkondigen. Veel instrumenten hebben dus een specifieke functie en tijd waarin zij bespeeld worden. Hierdoor zijn instrumenten des te meer een transportmiddel van de boodschap.

Oma Obama
Ten zuidwesten van Kitgum ligt het kleine Keniaanse dorp Kogelo. Het dorpje, bestaande uit een paar hutten, is op de kaart gezet door een heel bijzondere geschiedenis; hier groeide namelijk de vader van president Barack Obama op. Volgens lokale traditie zijn de kinderen van een Luo-vader automatisch deel van de etnische Luo-gemeenschap. Dit betekent dat de mensen in Kogelo menen dat Obama naast zijn Amerikaanse burgerschap, vooral Luo is. Trots was heel Kenia toen Obama -hun ’broeder’- in 2008 werd verkozen tot president van Amerika. Deze trots ging gepaard met grote verwachtingen van wat zijn presidentschap hen zou brengen, velen hadden hoop op grote donaties en iedereen zou een visum voor Amerika krijgen. Vier-en-een-half jaar later blijkt dat de meeste dromen niet zijn uitgekomen, maar wordt Obama nog steeds als held gezien. Voor mij is het nu de tweede keer dat ik Mama Sarah ontmoet, ook wel oma Obama of ’oma van de hele wereld’ genoemd.

Om mijn toeristenvisum te kunnen verlengen, moet ik elke drie maanden even uit Oeganda vertrekken. Na een indrukwekkend bezoek aan Rwanda in november, is nu Kenia aan de beurt. De inmiddels hoogbejaarde oma ontvangt mij wederom hartelijk en vertelt allerlei verhalen uit de oude doos. Mama Sarah krijgt dagelijks bezoek, zowel buitenlandse geïnteresseerden als Kenianen die een kijkje bij haar willen nemen. Voor Obama’s oma is al die aandacht soms wel zwaar, inmiddels is ze ruim negentig jaar. Het Amerikaanse presidentschap heeft veel teweeg gebracht in het kleine dorpje; 24 uur na Obama’s overwinning werd een elektriciteitsnetwerk aangelegd en inmiddels is de zandweg geasfalteerd en zijn er meerdere hotels gebouwd.

Het Dho-Luo dat in dit gebied gesproken wordt, is nauw verwant aan het leb-Acholi in Noord-Oeganda. Dus kan ik met mijn eerder geleerde Acholi-woorden zonder problemen bij mijn nieuwe oma terecht.

Liefde
De meeste Oegandese mannen en vrouwen die ik tegenkom, handhaven een ander concept van liefde dan de gemiddelde Hollander. Vreemdgaande mannen lijken eerder regel dan uitzondering. Zij spreken niet vaak over hun echtgenote, wel over de moeder van hun kinderen. Nu is trouwen ook wel een hele opgave in Noord-Oeganda. De man, of zijn familie, moet een flink kapitaal sparen voordat hij zijn felbegeerde vrouw kan trouwen. De ouders van de aanstaande bruid hebben jarenlang moeten wachten op hun bruidsschat, dus de onderhandelingen zijn zwaar. Als eindelijk een overeenkomst wordt gesloten, zal de bruid naar de familie van de man verhuizen. Zij zorgt daar grotendeels voor het huishouden, baart en verzorgt zijn kinderen, gaat naar de markt en kookt. Ik meen dat de vrouwen in Acholi-land vele malen harder werken dan de mannen.

In Kitgum ga ik vaak naar de markt en dat is hier duidelijk geen mannentaak. Als ik groente koop, vragen de vrouwelijke verkopers me altijd wie het voor me gaat klaarmaken. In het begin zei ik nog dat ik zelf ging koken. Dit vinden ze hilarisch en om deze gênante momenten te voorkomen, lieg ik nu dat mijn vrouw heerlijk voor me kookt en het huis prachtig schoon houdt. De enige die dat niet gelooft is Alice, van haar koop ik altijd tomaten. Ze is doofstom, maar kan me toch duidelijk maken dat zij wél voor me zou koken als ik met haar zou gaan. Ik ben op slag verliefd…

…Vlees of vis?
De lunch wordt gebracht door een Egyptisch uitziende stewardess, haar goedbedoelde vraag brengt me even terug in de realiteit. Ik probeer zo snel mogelijk weer in slaap te vallen. Alles wat ik heb gedaan tijdens de acht maanden in Oeganda komt langs in mijn gedachten. Het was een enerverende tijd…

…Ik denk aan hoe Stefan Stasse mij onlangs interviewde op radio 2. Het was bijzonder om in Oeganda gebeld te worden door de Nederlandse nationale radio en te vertellen over mijn muzikale avonturen (luister het hier). Ik heb hernieuwd ontzag voor radio gekregen sinds mijn verblijf in Oeganda, vooral voor de grote impact die radio kan hebben. In Kitgum ben ik bij veel populaire radio-uitzendingen geweest van Pol FM, Kitti FM, Tembo FM & Mighty Fire. Deze zenders hebben mij de gelegenheid gegeven om alle muziek die ik opnam gelijk terug te geven aan de bevolking, dankzij het enorme bereik van radio in Kitgum en de populariteit van radio bij de ontvangers. Ook mocht ik van Bevrijdingsfestival Zwolle een stuk over vrijheid voor hun online magazine schrijven en vroeg een online Afrikaans magazine over kunst & cultuur naar mijn belevenissen in Oeganda (lees het hier).

Intussen heb ik meer dan 70 videoclips van traditionele Noord-Oegandese artiesten opgenomen, waarvan ik een deel nog aan het mixen en editen ben. Alle liedjes zijn inmiddels vertaald naar het Engels. Momenteel ben ik bezig met het ondertitelen van de videoclips, zodat iedereen de boodschap van de liederen kan begrijpen. Het is onvoorstelbaar wat daarbij tevoorschijn komt; de onbegrijpelijke klanken krijgen ineens een veel diepere betekenis. De Ugandan Recordings Youtube-teller geeft inmiddels ruim 26.000 views aan en er wordt ondertussen hard gewerkt aan een passende site die al deze filmpjes herbergt (zie binnenkort: www.ugandanrecordings.com).

Ik heb geprobeerd de muziek van Noord-Oeganda in al haar facetten te laten zien; van scholieren op houten xylofoons tot bejaarde harpspelers, van kerkkoren tot een brassband. Daarnaast hebben we het concept ’Music in one minute’ ontwikkelt. Omdat we onszelf vaak afvroegen waarom muziek hier zo belangrijk is, besloten we deze vraag aan de mensen om ons heen te stellen. Daarvoor spraken we veel verschillende individuen: we hebben filmpjes gemaakt van koorleiders, muzikanten, producers, radiopresentatoren, maar ook van boda drivers en huisvrouwen. Binnen een minuut vertellen zij wat muziek voor hen betekent. Al deze filmpjes vind je hier.

Enkele maanden geleden heb ik geluid gedaan voor een documentaire in Kaapstad. Ik had daarna de smaak te pakken en ben momenteel bezig met het maken van een documentaire over nodding syndrome in Noord-Oeganda, een voorproefje van tien minuten vind je hier:

Tot slot heb ik natuurlijk vier verslagen voor de Popunie geschreven, waarvan deze de laatste is. Ik had hierdoor een reden om alles te benoemen en op te schrijven, wat mij veel inzichten over mijn eigen ervaringen verschafte. Aanvankelijk wilde ik voor de Popunie slechts over muziek schrijven, maar al gauw merkte ik dat muziek onlosmakelijk verbonden is met verhalen over oorlog, vrede en hoop. Muziek wordt hier gemaakt, omdát er een boodschap te vertellen is.

Afscheid
De dag voor ons vertrek naar Nederland wil ik afscheid nemen van één van mijn favoriete artiesten in Noord-Oeganda. Vanaf Kitgum ben ik een half uur met de motor onderweg om zijn huis te bereiken. Aangezien Opira Morise Kato geen telefoon heeft, is het altijd de vraag of hij thuis is. Deze keer is hij dat helaas niet. Wel tref ik zijn vrouw Lily aan en besluiten we om Opira gezamenlijk te gaan zoeken. Met vrouwlief Lily achterop de motor, rijd ik van hut naar huis en van bar naar winkeltje, maar helaas is Opira in geen velden of wegen te bekennen. De volgende ochtend heb ik meer geluk; Opira is thuis. Voor ons afscheid heeft hij een liedje geschreven, getiteld Bye Bye Daniel & Ayaa. Ik stel mezelf in Oeganda voor met mijn tweede naam, omdat het uitspreken van ’Evert’ voor de meeste mensen een onmogelijke klus bleek. ’Ayaa’ is de Acholi-naam van mijn vriendin Karin, dat ’het enige meisje tussen jongens’ betekent en verwijst naar meisjes met alleen maar broers.

Naast het liedje krijgen we een zak met net uit de boom gehengelde mango’s en een door Opira zelfgebouwde adungu. We kunnen natuurlijk niet vertrekken, voordat we dit ontroerende lied hebben opgenomen. Het heeft voor mij grote symbolische waarde, omdat Opira hierdoor de eerste en de laatste Ugandan Recording op zijn naam heeft staan. Dit is een mooi voorbeeld van hoe traditionele muziek zich niet enkel bezighoudt met oude verhalen en tradities. Muziek is in beweging, er worden voortdurend nieuwe verhalen aan het traditionele repertoire toegevoegd. Grote en kleine gebeurtenissen worden nog steeds opgenomen in liedjes, geschiedschrijving met behulp van muziek. Voor mij is de cirkel rond; na acht maanden in Oeganda is mijn verblijf en vertrek vastgelegd in een lied dat ik zelf opgenomen heb.

…Een jongetje trekt aan mijn arm, ik open mijn ogen en zie zijn lippen bewegen. Langzaam begin ik te beseffen dat ik weer wakker ben. Ik heb zijn vraag niet verstaan. Zijn moeder snelt me geschrokken te hulp en waarschuwt haar zoontje dat zulke vragen uiterst onbeleefd zijn! Het beteuterde gezicht van het jongetje maakt me extra nieuwsgierig naar zijn eerder gestelde vraag. Moeder loopt verder naar de wc aan het einde van het smalle gangpad, waardoor ik kans zie het jongetje zijn onbeleefde vraag te ontfutselen. Hij fluistert in mijn oor: ”Waarom vlieg jij economy class?”. Ik mompel iets onverstaanbaars, zoals ik altijd doe als ik niet weet wat ik moet zeggen. Na acht maanden onbetaald hard werken in Oeganda stel ik nu aan mezelf de vraag ”What’s in it for me?”. Ik weet het ineens, terwijl ik opnieuw wegzak in een mooie droom…

Het is nog redelijk fris, maar zweetdruppels beginnen zich toch op mijn voorhoofd te vormen.“Mono, how are you?”, hoor ik overal vanuit de bush komen. Kinderen rennen naar de weg om me te begroeten, sommigen steken hun hand uit voor een high five. Ze moeten altijd hard om mij lachen. Het komt niet vaak voor dat er zo’n gekke, bezwete blanke in een korte broek over de zandweg langs komt rennen. Vaak besluiten ze met me mee te doen, op een goede ochtend heb ik ongeveer twintig hijgende kinderen achter me aan lopen.

Ik begroet een man die me tegemoet loopt. Terwijl hij vriendelijk gedag roept, valt me op dat hij zijn neus en lippen mist. Het duurt even voor het tot me doordringt dat hij waarschijnlijk het slachtoffer is geworden van vlijmscherpe panga’s. Doordat mensen zelden uit zichzelf over de oorlog spreken, vergeet je bijna dat het pas zeven jaar geleden is dat plunderende en mutilerende rebellen en soldaten uit dit gebied vertrokken zijn. In sombere gedachten verzonken vervolg ik mijn hardloop-rondje…

IDP
Langs de kant van de weg staan op sommige plekken veel hutten bij elkaar. Honderden daken van gedroogd gras steken fier boven het Noord-Oegandese landschap uit. De eerste keer keek ik genietend naar deze fotogenieke dorpen. Maar naarmate ik langer in Oeganda woon, weet ik dat mensen hun hutten liever niet zo dicht bij elkaar bouwen.

Tijdens de oorlog, toen de LRA-rebellen nog actief waren in dit gebied, werden de meeste mensen gedwongen om naar overvolle Internally Displaced People (IDP)-kampen te verhuizen. Een uiterst ongezonde leefomgeving: hoewel het Oegandese leger bescherming beloofde, kwamen in deze kampen ongeveer duizend mensen per week om het leven door ziekte, geweld en andere ellende. In de hoogtijdagen van het conflict woonden ongeveer twee miljoen Noord-Oegandezen in dit soort kampen.

Inmiddels zijn de meeste mensen via ‘satelliet kampen’ teruggekeerd naar hun originele woongebieden. Na jarenlang in kampen te hebben gewoond, verloopt dit proces niet zonder problemen. Er bestaat veel onenigheid over eigendom van land; deze landconflicten kunnen lang duren en met veel geweld gepaard gaan. Andere problemen ontstaan als voormalig kindsoldaten terugkeren naar hun vroegere dorpen. De scheiding tussen slachtoffer en dader is onduidelijk; de meeste rebellen waren immers zelf ontvoerde slachtoffers en werden gedwongen om wreedheden te begaan. Mensen proberen te vergeven, maar helemaal vergeten is in veel gevallen moeilijk. De oorlog heeft zowel grote lichamelijke als geestelijke littekens achtergelaten. Dit maakt de huidige situatie erg complex.

De overblijfselen van IDP-kampen, de verminkte lichamen en enkele gedenkplaatsen langs de kant van de weg zijn de weinige zichtbare herinneringen aan de oorlog. In het dagelijks leven wordt veelal gezwegen over het conflict. Maar door te vragen naar de betekenis van liederen die ik met lokale artiesten opneem, leer ik over de geschiedenis van dit gebied en de huidige problematiek.

Muziek is een mooie manier om verhalen kwijt te kunnen over geweld en de onzekerheden die in oorlogstijd zijn beleefd. Muziek is krachtig omdat het mensen in staat stelt om onderwerpen te bespreken waar normaal niet over gesproken wordt. Muziek kan helpen met verwerken, troosten en herinneren. Bovendien onderwijst muziek jongere generaties over hun eigen geschiedenis en cultuur. Kortom, muziek heeft een belangrijke functie in (post) conflict gebieden. Het is bijzonder om daar met mijn opnamen deel van uit te kunnen maken.

Ugandan Recordings
De maanden in Oeganda vliegen voorbij en het opnemen van traditionele muziek gaat gestaag door, vandaar dat ik heb besloten mijn verblijf met twee maanden te verlengen. Inmiddels staan er meer dan 50 muziek-filmpjes online. Deze video’s worden goed bekeken; de teller van het Scandal StudiosYoutube kanaal is de tienduizend views al gepasseerd.

Ik krijg veel leuke reacties van Acholi over de hele wereld; ze vinden de opnamen leerzaam en zijn blij dat hun traditionele muziek op deze manier gedocumenteerd wordt. Internet zorgt daarbij voor een heel groot platform. De ogen van de vrolijke Jimmy Jimson glinsteren als ik hem vertel dat zijn video al bijna vierhonderd keer bekeken is. En de zingende vrouwengroep in het dorp Tumangu droomt inmiddels over optredens in Nederland, waar dat dan ook precies mag liggen.

Tegenwoordig ben ik elke zaterdagmiddag aanwezig in de uitzending van de Northern Special show op radiozender Pol FM. Samen met presentator Kidega laat ik muziek en interviews met artiesten horen die ik in de afgelopen maanden heb opgenomen. Vorige week vertelde nanga-speler Ogwang Clipper tijdens een interview dat muziek vroeger werd geleerd rondom een kampvuur, waarbij de jongeren werd voorgedaan hoe zij een instrument konden bespelen. Zijn klacht is dat door computers en nieuwe technologieën de noodzaak van het leren spelen van echte instrumenten verdwijnt. Tijdens de uitzending bellen veel mensen om mee te praten over de muziek. Vaak komt naar voren dat de boodschap in de liederen zo belangrijk is.

Muziek opnemen in Oeganda is een uitdaging. Ik vind het leuk om artiesten in de buitenlucht vast te leggen, maar hierbij is de huidige, harde wind een groot probleem. Vele windstille, droge maanden zijn aan ons voorbij gegaan, maar sinds kort dalen flinke regenbuien op Kitgum neer. Het is heerlijk dat al het stof nu wordt weggewaaid en we eindelijk verkoeling krijgen, maar voor de muziekopnamen kan het funest zijn. Soms komt er een fikse windvlaag in een microfoon, waardoor hele takes weggegooid kunnen worden.

Een ander probleem is de temperatuur; de camera’s waarmee de videoclips gefilmd worden zijn continue oververhit door de warmte. De enige remedie is om even te pauzeren en ze af te laten koelen. Verder heb ik meestal slechts één kleine microfoon standaard en weinig microfoons tot mijn beschikking. De beperkingen maken je wel ontzettend creatief, improvisatie is nodig om alle opnamen tot een succes te maken. Bijvoorbeeld; op het moment dat je de laatste soundcheck hebt gedaan met iemand die op een nanga (klein 7-snarig harpje) zal spelen en klaar bent om de opname te beginnen, kan er zomaar een groep dansende vrouwen met (letterlijk!) toeters en bellen in beeld springen.

Soms meen ik na zes maanden in Kitgum betere inschattingen te kunnen maken van wat er komen gaat, maar dit blijkt elke keer weer ijdele hoop. “Dus je zingt alleen?” vraag ik de enthousiaste artiest. “Ja, het is alleen zang en rigi rigi”, antwoordt hij. Net voordat ik op de record-knop druk, pakt de zanger een orak uit zijn tas en begint met fietsspaken op de halve kalebas te slaan. Het is nooit saai hier.

Alexander McKenzie & The Underpaid
In Kitgum werd ik onlangs verblijd met hoog bezoek; de band Alexander McKenzie kwam langs. In Nederland is ons tweede album Ambivalence vorig jaar uitgekomen en in Kitgum ben ik de nummers op de radio aan het promoten. Omdat ik in Oeganda ben om muziek op te nemen, konden mijn bandleden natuurlijk niet huiswaarts keren zonder een Ugandan Recording. In de kleine Opete kerk hebben we, met behulp van het lokale koor en aanwezige kerkgangers, het lied Muddy Waters opgenomen>

Daarnaast hebben we de nieuwe song Moondog opgenomen met één van mijn favoriete Oegandese artiesten; Opira Morise Kato en zijn elektrische adungu. Het werd een inspirerende Nederlandse/Canadese/Oegandese samenwerking met mooi resultaat:

Nodding Syndrome
Deze maand had ik de mogelijkheid om opnamen te maken van een vrouwenkoor in Tumangu. Dit dorp staat bekend om de vele gevallen van de mysterieuze ziekte ‘nodding syndrome’ (ofwel; ‘knikkebolziekte’). Het is een aandoening die vooral kinderen tussen de 5 en 18 jaar treft en kan zorgen voor groeiachterstand en mentale retardatie. De kinderen knikken met hun hoofd wanneer zij voedsel zien of het koud hebben en het syndroom gaat vaak samen met epilepsie. De symptomen zijn ongeveer tien jaar geleden voor het eerst waargenomen tijdens de oorlog en veel mensen spreken over de aandoening in relatie tot geweld en conflict. Wraakzuchtige geesten van vermoorde mensen in de oorlog zouden bijvoorbeeld voor de opkomst van de nieuwe ziekte hebben gezorgd (zie het onderzoek van Karin van Bemmel voor meer informatie over nodding syndrome).

Tijdens mijn bezoek aan Tumangu kreeg ik de kans om van dichtbij kennis te maken met deze ziekte. Ik ontmoette een meisje wiens hand is verbrand toen zij tijdens een epileptische aanval in het vuur viel, haar buurmeisje verloor beiden voeten en tien kinderen zijn in de afgelopen jaren overleden door verdrinking of verbranding tijdens de aanvallen. De wonden op de gezichten, armen en benen van de jonge kinderen, zijn sinds het bezoek op mijn netvlies gebrand. Ik breng een hele dag in Tumangu door en de zingende vrouwen vertellen over hoe het is om een kind met nodding syndrome te hebben, over hoe het vuur en water hun kinderen doodt, over hoe ‘Rat’ aan ‘Gier’ en ‘Hyena’ vraagt of zij mee kunnen helpen met het eten van de lijken van de kinderen omdat het er te veel zijn om te kunnen begraven.

De 31 vrouwen zingen over problemen in het dorp. Naast de onbekende ziekte benoemen zij vele andere onderwerpen in hun liederen. De reacties waren heftig toen ik de videoclips aan de groep liet terugzien; hartverscheurende huilbuien werden afgewisseld met donderende lachsalvo’s.

Fat
Rennen doe ik vier keer per week, ik ben namelijk in training voor een -in benevelde toestand toegezegde- marathon. Rond 7:00 uur in de ochtend begin ik met hardlopen. Hoewel ik graag uitslaap is dit de uiterste vertrektijd; daarna is de hitte niet meer te verenigen met lichamelijke beweging. Onlangs kwam ik Jean, een goede kennis, tegen terwijl ik mijn gebruikelijke rondje door Kitgum rende. Terwijl ze me vermakelijk nakeek moedigde ze me aan met de woorden;“Good exercise! You have the potential to get fat, so it’s good that you are exercising!”.

Het is niet de eerste keer dat er opmerkingen worden gemaakt over mijn gewicht. Zinnen als“Ah, you grew so fat!“ of “You are now a heavy weight!” vliegen me om de oren. Het is moeilijk om in te schatten hoe deze opmerkingen bedoeld zijn. Vroeger was het een compliment, omdat een flinke omvang betekende dat je goed te eten had en rijk was. Bijna alle leiders in Kitgum hebben een dikke buik. Tegenwoordig heeft het schoonheidsideaal met westerse invloed een andere wending genomen; een slank figuur is steeds meer in. Mijn goede vriendin Monica drinkt geen melk meer en een groepje gezette dames zie ik enkele keren per week op hardloopschoenen langs komen puffen. De jongeren in Kitgum zijn tegenwoordig veel met hun gewicht bezig, maar vooral met het gewicht van anderen.

Ik was onlangs behoorlijk ziek, maar de volgende dag –op miraculeuze wijze- alweer helemaal genezen. Terwijl ik die ochtend op weg was naar een nieuw op te nemen muzikant, kwam ik mijn vriendin Jean weer tegen. Ze keek me bezorgd aan, ‘Oh sorry, you are thin now!’ en wenste me het allerbeste toe; “I hope you gain weight soon!”.

Al rijdend op mijn motor, geniet ik van het leven om me heen. Het droge seizoen is van start gegaan; brandende hitte en overal rood stof. De zandweg met enorme gaten er in loopt slingerend door de bush, hagedissen vluchten weg. Mijn motor maakt zoveel herrie dat voorbij schietende mensen vingers in hun oren steken, wat me gek genoeg enige voldoening schenkt. Ik rijd langs flarden van muziek. Grote soundsystems staan overal opgesteld en proberen elkaar af te troeven zolang er stroom is.

Ayella pe
Ik ben op weg naar G-Tale, de artiest uit Kitgum waar ik een nationale hit mee plan te scoren. We hebben afgesproken in een bar, echter na twee Nile Specials is G-Tale nog steeds niet gearriveerd en beantwoordt hij geen van mijn dwingende telefoontjes. Er zal wel iets belangrijks tussengekomen zijn. Onverrichter zaken keer ik huiswaarts, volgende keer beter! Het populaire ‘ayella pe’ (no problem!) gebruik ik steeds vaker.

Waar men in de Nederlandse wintermaanden de houtkachel stookt en stamppot opdient, wordt in Kitgum zomervakantie gevierd. De oogsten zijn binnen, dus er is deze weken tijd voor ontspanning, familiebijeenkomsten en begrafenisrituelen. Dit gaat gepaard met een serieus uitgaanspatroon; een beetje Kitgummer kan feesten tot acht uur in de ochtend en dat gebeurt in dit feestelijke seizoen dan ook vaak. Míjn nachtrust wordt hierdoor hevig verstoord, maar ach, ik kwam ten slotte naar Kitgum voor de muziek. Daarbij heb ik nu ruim de tijd om mijn nieuw verworven Oegandese dansmoves te oefenen.

Traditionele talentenjacht
De traditionele talentenjacht in samenwerking met radiostation Pol FM was een groot succes. Dankzij de jingle die ik met presentator Kidega Frank maakte, kwamen veel muzikanten op de opnamedag af.

We hebben 17 traditionele songs opgenomen en daarbij videoclips gemaakt: het voelde als de langste dag van het jaar en ik ben nog steeds bezig met het mixen en editen van de songs en clips. Volgende week zal de uitzending on air zijn, hopelijk zit heel Noord-Oeganda dan aan de radio gekluisterd. De traditionele muziekinstrumenten die gebruikt werden zijn onder andere de adungu (gebogen harp), nanga (zeven snaren in een houten kistje), lukeme (duimpiano), bila (hoorn van oudsher gebruikt voor communicatie), riggi riggi (één-snarige viool), orak (halve kalebas bespeeld met fietsspaken) en gara (belletjes bevestigd aan een dansend been). Zie de filmpjes op mijn YouTube kanaal en bezoek mijn Bandcamp om een idee te krijgen van de verschillende instrumenten. Vaak wordt muziek met dans gecombineerd en elke dans heeft een eigen betekenis. Bwola is bijvoorbeeld van oudsher een royal dance, Lamwuya is een oorlogsdans, Lyel is een begrafenisdans en Acut wordt opgevoerd als regen gewenst is.

Ogwang Clipper (nanga), Okidi (orak), Opira Morise Kato (adungu) & Lukeme Kalule (duimpiano)
Betekenis van muziek
Een oude, gerespecteerde man komt naast mij zitten en legt uit; ‘Every song in Acholi has a meaning’. Niet alleen lokale helden en vijanden worden bezongen, deze mzee vertelt ook over liederen die voorheen over Hitler, Mussolini en Churchill werden gezongen. Eén van de songteksten bevraagt de grootte van de tweede wereldoorlog; ‘How big is it’s chest? How do we measure the chest of that war?’. Voormalig dictator Idi Amin wilde de liederen waarin namen werden gebruikt verbieden, maar dat is niet gelukt. Huidige liederen gaan over president Museveni, maar ook over gebeurtenissen die plaatsvinden in de noordelijke provincies. Er zijn veel artiesten die zingen over de oorlog die twintig jaar lang woedde in het noorden van Oeganda. De teksten gaan over verminkte en vermoordde mensen, het leven in de overvolle IDP kampen die door de regering in het leven werden geroepen, niet te overwinnen ziekte en over veranderende normen en waarden bij de jongere generatie.

G-Tale is een afrobeat artiest en zingt over vrolijke onderwerpen. We hebben weer een afspraak, deze keer sta ik bij zijn studio te wachten. Vooraf heb ik hem maar even gebeld, hij verzekerde me dat hij er nu echt zou zijn. Hij zal zo wel komen. Ayella pe…

I, IV, I, V
Ik heb al heel wat flinke busreizen achter de rug. Meestal wordt de reis ingeleid met een langdurig gebed, opdat de bus z’n bestemming goed zal bereiken. Als de voorganger de bus uit is, gaan we er plankgas vandoor, wat kan er nu nog misgaan? Starend uit het raam zie ik dat stalletjes langs de weg zowel bedden als doodskisten verkopen wat mij, als enige muzungu in de bus, zorgen baart. De fase in het leven zal de aanschaf bij deze meubelmakers bepalen. Ook in de bus zelf wordt handel gedreven. Verschillende verkopers staan op uit hun stoelen en prijzen hun waar aan, zoals natuurlijke medicijnen en schoonmaakmiddelen.

Onvermijdelijk wordt daarna de soundsystem aangetrapt om de komende tien uur niet meer uit te gaan. Als je vaak langdurig in een bus zit, kun je niet anders dan opmerken dat bijna alle Oegandese hits bestaan uit exact hetzelfde akkoordenschema. Het duurde even voordat het me opviel, omdat de melodieën wel degelijk van elkaar verschillen. Het schema dat in de meeste Oegandese popmuziek wordt gebruikt is het volgende: I, IV, I, V. Veel liedjes staan in toonsoort C, dan krijg je het volgende schema: | C | F | C | G | wat tot in het oneindige herhaald kan worden. Pas toen ik meer traditionele instrumenten leerde kennen, begreep ik waar dit fenomeen vandaan komt. Instrumenten zoals een adungu hebben een stemming die je kunt vergelijken met alle witte toetsen op een piano. Een C, F of G akkoord zijn daarop goed te doen, maar dat is het ook wel zo’n beetje aangezien hier niet veel gebruik wordt gemaakt van mineur akkoorden. Veel traditionele muziek maakt dus gebruik van deze eenvoudige en herhalende akkoordenprogressies. Dit wordt nu vertaald naar het digitale domein van de huidige popmuziek.

Opira Morise Kato
Iemand die de mogelijkheden van de adungu optimaal benut is Opira Morise Kato. Deze muzikant bespeelt een adungu die hij zelf elektrisch heeft gemaakt, wat een flinke dosis creativiteit vereist. Hij is nu de enige in heel Noord-Oeganda die zijn traditionele instrument zelf versterkt heeft. Hij kwam op dit idee nadat jaren geleden een groot deel van de koeien in Acholi-land zijn gestolen door mensen van de Karamojong uit een naastgelegen gebied. Opira had hierdoor geen koeienhuid meer tot zijn beschikking, waarna hij besloot om een adungu van staal te maken. Voor de versterking ervan gebruikte hij onderdelen uit een oude radio en een paar hifi speakers. Opira heeft een diepe stem en met zijn unieke adungu sound onderscheidt hij zich van andere artiesten in een gebied waar de adungu het meest bespeelde instrument is. Ik heb met Opira inmiddels meer dan tien songs en bijbehorende videoclips opgenomen en hoop hem aankomende zomer naar Nederland te kunnen laten komen om op wereldmuziekfestivals te spelen. Sinds ik met Opira opneem hebben we een interview op Pol FM gedaan en wordt hij veel gedraaid op de radio.

Komagum
Van mijn zichzelf uitgeroepen manager(?), vriend en vaste boda driver heb ik een Acholi naam gekregen: Komagum, ofwel: the lucky one. Hier heb ik geluk mee, want veel mensen heten Komakec, wat ‘de ongelukkige’ betekent. Een groot deel van de Acholi namen heeft een treurige betekenis, zoals Obur en Obura (graf/as, naam van een kind dat volgt op vele kinder-sterfgevallen in de familie), Ocan (armoede, naam voor kinderen die onder moeilijke omstandigheden zijn geboren), Ochola (rouwen om overledenen, een naam wanneer de moeder tijdens de bevalling is overleden of andere kinderen in het gezin zijn gestorven) en Odongpiny (de achtergeblevene).

Kaapstad
Dit driedelige tourverslag zou alleen over Oeganda gaan, ware het niet dat ik eind november werd gebeld door een Nederlandse documentairemaakster. Zij vroeg of ik tijd en zin had om twee weken geluidsopnames te maken voor een documentaire in Zuid-Afrika. Hierdoor arriveerde ik, na twee dagen te hebben gespendeerd in bussen en vliegtuigen, in prachtig Kaapstad. Met een geweldig team hebben we Zuid-Afrikaanse en Nederlandse artiesten achtervolgd met camera en microfoon en hun grootse optredens bijgewoond. Twee weken van zon, lange dagen en nachten, eerbetoon en begrafenis van Mandela, sushi, Windhoek bier, prachtige landschappen, vriendelijke mensen, het geweldige Afrikaans, dit alles met als resultaat een enorm slaapgebrek. Welke ik eenmaal terug in (home-sweet-home!) Kitgum maar moeilijk weggewerkt krijg, het is hier nog steeds festive season!

G-Tale komt nu naar mijn huis voor onze nieuwe afspraak. Dat is handiger, zo kan ik gewoon thuis blijven wachten. Er lijkt een kloof te bestaan tussen mijn tijdsperceptie en die van de meeste mensen om mij heen. Na een paar uur geef ik het op. G-Tale neemt zijn telefoon niet op en ik vermoed dat hij vandaag niet meer zal komen. Zoals de Oegandezen zelf wel eens trots verkondigen: Blanken hebben de klok en Afrikanen hebben de tijd. Ik geloof het.

Wordt vervolgd…

Er hangt een vreemde, weeïge geur in de studio. Pas later realiseer ik me dat de lucht het resultaat is van reeds geconsumeerde Waragi, die nu uit de monden en poriën walmt van de aanwezige artiesten, engineers, filmers en (andere) opportunisten. Het forse gebruik van de goedkope en immens populaire Oegandese gin begin ik later ook te herkennen aan de rode ogen die het veroorzaakt. Door de overbelaste speakers knalt Uncle Kony van de artiest Lucky Bosmic Otim.

Aan de muur hangen posters van Oegandese artiesten als Chameleon, Lumix en Pato Loverboy, maar ook Avril Lavigne en Lil Wayne ontbreken niet aan de collectie. De studio draait alleen als er stroom is, vandaag hebben we geluk. Twee ijzerdraadjes zijn in het stopcontact gestoken en komen uit in een stekkerdoos, waar de hele studio door gevoed wordt. Soundbeats is de enige studio in Kitgum, mijn vriend City-Boy is de eigenaar; producer en artiest van beroep.

Ik ben de enige muzungu in de studio, daar ben ik inmiddels aan gewend. In het noorden van Oeganda komen niet veel blanken voor, een echt toeristische bestemming is het niet. De aanwezige artiesten in de studio vertellen me dat ze geld nodig hebben voor promotie. In hun ogen staat een blanke gelijk aan een stapel geld. Ik leg ze uit dat de muziek business in Nederland niet anders werkt dan in Oeganda en ik ze daarom helaas moet teleurstellen.

Twee maanden eerder
Ik zit in de bus van Kampala naar Kitgum (Noord-Oeganda), daar waar het allemaal moet gaan gebeuren. De sfeer in de bus is goed, mensen praten met elkaar, lachen, zingen en klappen mee met de muziek van Jim Reeves die door de speakers knalt:

Across the bridge, there’s no more sorrow
Across the bridge, there’s no more pain
The Sun will shine across the river
And you’ll never be unhappy again

Het kolkende water van de Nijl stroomt onder de bus door als we over de brug via Karuma Falls eindelijk Acholi-land binnenrijden. Kippen vliegen op in het rode stof dat via kieren de bus binnenkomt. Mijn medepassagiers kijken verheugd, ze zijn weer terug in hun thuisland waar deposho op hen wacht en ze met vrolijke Acholi kreten welkom worden geheten. Nog maar enkele jaren geleden had deze oversteek een heel andere betekenis. Het noorden was gedurende twintig jaar het toneel van brute misdaden, waar militairen en het leger van de Heer (LRA) vrij spel leken te hebben. Hoewel het Oegandese leger de taak had om burgers te beschermen, deed zij helaas vaak niet onder voor Joseph Kony’s rebellenleger van plunderaars, verkrachters en moordenaars. Naar schatting werden tussen de 25.000 en 60.000 kinderen door de LRA ontvoerd en gedwongen te moorden, terwijl ruim negentig procent van de burgers in Noord-Oeganda door de overheid in overbevolkte kampen werd geplaatst ‘ter bescherming’ voor aanvallen van rebellen.

De grens van deze wreedheden liep langs rivier de Nijl, die Acholi-land op deze plek van de rest van Oeganda scheidt. De poort naar de hel was de grote brug over die rivier, bij de prachtige Karuma Falls, die onze bus net achter zich heeft gelaten. Kijkend naar het mooie landschap en de vredige mensen om mij heen, kan ik bijna niet geloven dat dit bloederige conflict slechts zeven jaar geleden is beëindigd.

Mijn doel in Oeganda
De reden dat ik hoofdstad Kampala heb bezocht was het kopen van een motor, waar ik de komende zes maanden met mijn opnameapparatuur het noorden van Oeganda mee onveilig ga maken. De ultieme ‘mobiele studio’!

Mijn ‘nieuwe’ motor was ooit een Honda, maar er zijn zoveel onderdelen vervangen, dat niemand precies weet wat het nu is. In ieder geval heeft het vervoer per grote, roestige vrachtwagen van de hoofdstad naar Kitgum de motor geen goed gedaan: de knipperlichten hangen er bij aankomst vanaf, de standaard is gebroken en overal zijn deuken te zien. Misschien nog erger, de motor wil ook niet meer starten. Gelukkig kunnen ze in Afrika alles weer aan elkaar lassen of met rubber aan elkaar binden.

Speciaal voor deze trip heb ik een mobiele recorder aangeschaft, waarmee ik acht sporen tegelijkertijd kan opnemen. De recorder kan dankzij accu’s zelfs twee dagen zonder stroom. Dat kan nog wel eens goed uitkomen hier! Ik heb contact met verschillende NGO’s om muziek op te nemen voor documentaires en andere projecten. Ik ben vooral op zoek naar traditionele muziek, wat moeilijker vindbaar is dan verwacht. Afrobeat, dancehall en reggae zijn veel ruimer vertegenwoordigd in het kleine stadje Kitgum.

De twintig rijkste Oegandese artiesten, af te lezen aan hun huizen en auto’s.

Radio
Radio is de belangrijkste bron van informatie voor veel mensen die op het platteland wonen, zoals de meerderheid in Oeganda. In de dorpjes ver van de ‘bewoonde wereld’ wordt geen krant bezorgd en heeft men geen toegang tot internet of televisie. Een radio kan iedereen kopen, die zijn niet zo duur. Er zijn vijf grote radio-zenders in Kitgum, waarvan sommige alles draaien wat populair is, van country tot aan afrobeat. Van de religieuze zenders is Mighty Fire de belangrijkste, waarop christelijke country muziek een populair genre blijkt.

De grootste zender die populaire muziek draait en lokale artiesten airplay geeft is Pol FM. Ik besluit langs te gaan om te kijken wat er speelt en ik spreek met de programmamakers en dj’s. De studio is eigenlijk best goed uitgerust, de zender reikt tot ver buiten de provincie Kitgum. Ik heb geluk en kom toevallig binnen tijdens een uitzending waar veel lokale plaatjes gedraaid worden. Bellers worden te woord gestaan door DJ Benard in een absurd snelle versie van een taal die ik toch al niet versta; Leb Acholi. Tussen de praatjes door vraagt de dj mij steeds om verzoek nummers, waarop ik de artiesten aanvraag die ik inmiddels ken vanuit de Soundbeats studio. Ook draait de dj op mijn verzoek traditionele muziek. Ineens besef ik me dat radio een ultieme kans biedt om de traditionele artiesten die ik zoek te bereiken: een oproep via de radio zou een goed startpunt zijn! Om het ook voor het radioprogramma interessant te maken, stel ik de dj voor er een talentenjacht van te maken. We brainstormen over een uitzending waarin verschillende traditionele muziekgroepen één stuk spelen, gevolgd door een interview met de dj. De luisteraars mogen hun favoriete groep doorbellen en de groep met de meeste stemmen krijgt een opname door m’n eigen Scandal Studios cadeau. Kitgum’s Got Talent, maar dan met traditionele instrumenten zoals de houten xylofoon en de éénsnarige viool. Dat klinkt als een hit?!

Wordt vervolgd…

Na mij vol overgave in de lokale muziekindustrie te hebben geworpen, zijn de eerste maanden voorbij gevlogen. Na het voeren van gesprekken met diverse organisaties, tientallen ontmoetingen met lokale artiesten, bijzondere studio-opnamen, prille radio-ervaringen, de gastvrijheid van mensen met namen als City-Boy en G-Tale, voorzichtige ritjes op mijn nieuwe motor en het opsnuiven van de vriendelijkheid van de lokale bevolking, breekt nu een nieuwe periode aan. Vol van verwachtingen over nieuwe (muzikale) avonturen begin ik aan de laatste vier maanden van mijn verblijf in Kitgum. Ik houd jullie op de hoogte.